Πρόγραμμα «European Acritic Heritage»

     Το Κέντρο υπέβαλε στο πλαίσιο του Προγράμματος «Πολιτισμός 2000» και επέτυχε την έγκριση σε ευρωπαϊκό Πρόγραμμα με θέμα «European Acritic Heritage» ως επιστημ. υπεύθυνος σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, το Univer. de Paris I Sorbonne-Pantheon (κ. Αρβελέρ),  το  Consejo  Superior de Investigations της Ισπανίας, του Πανεπ. St. Clement της Οχρίδας της Βουλγαρίας και το Ινστιτούτο της Βενετίας. Στο πλαίσιο του προγράμματος οργάνωσε και πραγματοποίησε με επιτυχία ενημερωτική ημερίδα (30-1-2002) με τη συμμετοχή όλων των εταίρων, συνέντευξη τύπου, παρουσία του Υπουργού Πολιτισμού κ. Βενιζέλου (13 Μαρτίου) και επιστημονική συνάντηση (24-25 Νοεμβρίου) με επιστημονικές ανακοινώσεις και μεγάλη συμμετοχή ειδικών και κοινού. Τον συντονισμό και τη διαχείριση του Προγράμματος είχε η Εταιρεία Αναπτυξιακών Μελετών ΠΡΙΣΜΑ.

     Στο πλαίσιο του προγράμματος στο Κέντρο Λαογραφίας πραγματοποιήθηκε η πρώτη  Συνάντηση, στην οποία συμμετείχαν εκτός των  εκπροσώπων των εταίρων του Προγράμματος ειδικοί επιστήμονες  οι οποίοι εκλήθησαν να καταθέσουν τις απόψεις τους για την θεματολογία  ερευνητικών υποθεμάτων, νέους τομείς έρευνας και συζήτησαν με τους φορείς υλοποίησης του έργου θέματα δημιουργίας ενός Ινστιτούτου-Μουσείου της ακριτικής κληρονομιάς στον ευρωπαϊκό χώρο.
         
     Η σημαντική αυτή συνάντηση έγινε την 30ή Ιανουαρίου 2002 στο κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών.
        
     Tην 13η  Μαρτίου του 2002  πραγματοποιήθηκε στο Υπουργείο Πολιτιμού, παρουσία του  Υπουργού κ. Ευαγγ. Βενιζέλου, συνέντευξη Τύπου για το ίδιο Πρόγραμμα, την οποία ακολούθησαν ιδιαίτερα πολλά και ενδιαφέροντα δημοσιεύματα.
        
     Το Πρόγραμμα προέβλεπε έρευνα και συναντήσεις ειδικών εντός και εκτός της Ελλάδος. Όσον αφορά την έρευνα και την καταγραφή, γνώμονάς μας ήταν η εθνογραφική, συγχρονική θεώρησή των ακριτικών τραγουδιών μέσα στο πολιτισμικό context, συνδυαστικά σε σχέση με τις τοπικότητες, τα συμβολικά / μεταφορικά “όρια” και τη ζωντανή τους επιτέλεση (έρευνα και καταγραφές). Αναμενόμενα: Η μέσω του Προγράμματος αξιοποίηση και αξιολόγηση του υπάρχοντος αρχείου ακριτικών αφηγηματικών τραγουδιών και του εμπλουτισμού του με μη αρχειοθετημένο υλικό από άλλες πηγές, η χρηματοδότηση ερευνητικών αποστολών και καταγραφών σε «ακριτικές» περιοχές εντός των συνόρων του ελληνικού εθνικού χώρου, ελληνόφωνες και μη, χριστιανικές και μη αλλά και εκτός των συνόρων, σε ελληνόφωνες κοινότητες της διασποράς (Κάτω Ιταλία, Κύπρος, Μαύρη Θάλασσα κλπ.), η μελέτη-καταγραφή παράλληλων κοινών «ακριτικών» παραδόσεων, π.χ. έπος Κιόρογλου, βαλκανικά  ηρωϊκά έπη κ.λπ.
     
     Η πρώτη επιστημονική συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις  19-20 Ιουνίου στην Ακαδημία Αθηνών με παράλληλη εκδήλωση του Υπουργείου Πολιτισμού στο Μέγαρο Μουσικής.

Το Κέντρο, επιστημονικός υπεύθυνος-συντονιστής του Προγράμματος «The acritic heritage in Europe» (ΑCRΙΝΕΤ), στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού Προγράμματος «Culture 2000», κατά τη διάρκεια του έτους έλαβε μέρος με τη Διευθύντρια και Ερευνητές του σε τρεις επιστημονικές συναντήσεις- συνέδρια, στο Παρίσι (Μάρτιος), στη Βαρκελώνη (Ιούνιος) και στη Βενετία (Νοέμβριος). Εκτενής παρουσίαση του Προγράμματος έγινε από τον ακαδ. κ. Ν. Κονομή σε δημοσία συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών.

Η Έκθεση  «Οι Ακρίτες της Ευρώπης»
      
     Το κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμικό υπόβαθρο συνήθως το αναζητούμε στην αρχαιότητα και τις  επιδράσεις της στους  πολιτισμούς των επιμέρους λαών.  Σπάνια το  εθνογραφικό και ιστορικό υλικό χρησιμοποιήθηκε  ως συνδετικός κρίκος μεταξύ διαφορετικής  εθνικότητας ή θρησκεύματος λαών. Μάλλον θεωρήθηκε ως στοιχείο της διαφορετικότητας. Έτσι προσπάθειες να ανιχνευθούν στοιχεία που υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός κοινού πολιτισμικού υποβάθρου πάνω στο οποίο  αναπτύσσουν τη διαφορετικότητά τους οι ευρωπαϊκοί λαοί θεωρούμε ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικές τις μέρες μας..
     
     Με το σκεπτικό ότι «αξίες ηθικές πανανθρώπινες, πάθη και συμφορές, αντιλήψεις για τη ζωή και το θάνατο, όπως περνούν μέσα από τα υπερεθνικά παραμύθια, τις λαϊκές παραδόσεις και τις ποιητικές παραλογές, αποθησαυρισμένη παροιμιακή σοφία  και αντιλήψεις για τον φυσικό και υπερφυσικό κόσμο κ.ά. θα μπορούσαν να αναζητηθούν ως το κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα κτίσουν τις μελλοντικές συνεργασίες τους οι λαοί της Ευρώπης και του κόσμου» σχεδιάστηκε και δομήθηκε η Έκθεση με γενικό τίτλο « Οι Ακρίτες της Ευρώπης», η οποία εικονογραφεί αδρομερώς τις καταβολές και το  ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιούνται, εξελίσσονται και διαδίδονται οι ακριτικοί μύθοι στη Βυζαντινή αυτοκρατορία με τις εισβολές των βαρβάρων, τις επιθέσεις Περσών και Αράβων στα ανατολικά σύνορα, τις συνεχείς συγκρούσεις αλλά και τις πολιτιστικές ανταλλαγές και την επικοινωνία λαών, καταστάσεις και γεγονότα που τροφοδοτούν την τέχνη-λογοτεχνία. Ανιχνεύεται ακόμη η έννοια των όρων άκρα-Ακρίτες, όταν τα όρια ρευστά, σχεδόν "νοητά", περιλαμβάνουν εδαφικές ζώνες στις οποίες εξελίσσεται η ζωή  των "ακριτών" πολεμιστών, ηρώων. Ο ηρωισμός, το κύριο χαρακτηριστικό υμνείται στα δημώδη άσματα – έπη, στα οποία οι αρχαίοι μύθοι, σύμβολα και  ιστορικά γεγονότα-πρόσωπα «διυλισμένα» από τη χρονική απόσταση, υψωμένα σε σφαίρα μύθου και φαντασίας, συνυφαίνονται και παίρνουν μορφή ηρωϊκής-ερωτικής ιστορίας στην οποία το μεσαιωνικό ηρωικό πρότυπο αναβιώνει αρχαία πρότυπα, ιδεολογίες στα πρόσωπα ηρώων, αυτοκρατόρων, στρατιωτικών αγίων και ένδοξων ιπποτών πραγματοποιώντας υπερφυσικά κατορθώματα, μάχες που εξυμνούνται στα αυτοτελή αφηγηματικά επικά ποιήματα-τραγούδια, που διαδίδονται από τους λαϊκούς τραγουδιστές, τροβαδούρους.  Από τον 12ο αι. καταγράφονται μακροσκελείς επικές συνθέσεις, όπου παρουσιάζονται ως  κεντρικοί ήρωες ο  Διγενής, ο Τριστάνος, ο Siegfried, ο Cid, ο Αρθούρος κ.ά.
       
     Η έκθεση παρακολουθεί μέσα από παραλληλισμούς και κοινούς τόπους με κεντρικό άξονα τον Διγενή ιστορίες ηρώων, αναφορές σε μοτίβα που κατάγονται από την αρχαιότητα, σ’ένα σκηνικό που αποτελεί «αναπαράσταση» του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δρουν οι ήρωες σύμφωνα με περιγραφές επών. Κάστρα, παλάτια, επαύλεις, παράδεισοι μέσα στους οποίους οι άρχοντες, οι ιππότες, οι στρατιώτες επιδίδονται στο ομαδικό κυνήγι, τα γεύματα, τις εκδηλώσεις-τελετές και τη μουσική. Στο περιβάλλον αυτό ο ήρωας που ξεκινά τη ζωή του ως παιδί θαύμα, συνήθως ευγενικής καταγωγής, με εμφανή τα σημάδια της μελλοντικής εξέλιξής του (π.χ. κληρονόμος θαυματουργού σπαθιού πατέρα, σημάδια στο σώμα) κουβαλά την ιερή κληρονομιά, ως «σημάδι της μοίρας»,  κάτι που φαίνεται με τις πρώτες εκδηλώσεις υπερφυσικής δύναμης – ανδρείας (κυνήγι / πάλη με θηρία, πόθος για ανδραγαθίες, νίκη κατά ικανών πολεμιστών κλπ.), τη διεκδίκηση – προστασία της γυναίκας, την υπερπήδηση διαδοχικών  εμποδίων, την κατάκτησή της  με αρπαγή και κατάληξη το γάμο.
      
     Ο πολυτάλαντος συνήθως ήρωας είναι ωραίος, ανίκητος πολεμιστής, φημισμένος για τα υπερφυσικά συχνά  κατορθώματά του (μάχες με δράκους, θηρία, εχθρούς) αλλά και δεινός τραγουδιστής και μουσικός, αφοσιωμένος στον βασιλιά. Ιδιαίτερα συναρπαστικό είναι το τέλος της ζωής του ήρωα, ανάλογο της ζωής και της φήμης του, καθώς ο θάνατος τον καταβάλλει σε νεαρή ηλικία και μετά από κοπιώδη μονομαχία.
      
     Το σενάριο γνωστό διαχρονικά καθώς ο Ηρακλής, ο Περσέας, ο Αλέξανδρος, ο Διγενής εξελίσσονται και αναβιώνουν στη νεώτερη ακριτική παράδοση με τον Μικροκωνσταντίνο, τον Κωνσταντή, τον Ρήγα, την Κόρη που πάει με τους κλέφτες, θέματα και αξίες που εξακολουθούν να εμπνέουν τη σύγχρονη δημιουργία (όπερα, θέατρο, μυθιστορήματα, διασκευές, τηλεόραση, κινηματογράφος).
 
     Το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών με τα αφηγηματικά τραγούδια, κατηγοριοποιημένα ως «ακριτικά» (6.500 παραλλαγές),  αλλά και τραγούδια που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με αυτά (παραλογές, επύλλια, ιστορικά, κλέφτικα, μοιρολόγια κλπ), θεωρεί ότι διαθέτει έναν ασφαλή κρίκο που συνδέει το Έπος του Διγενή Ακρίτα και τη βυζαντινή στρατιωτική παράδοση.  

     Το υλικό που συγκεντρώθηκε κατά την έρευνα και μελέτη του θέματος, με έμφαση στο συμβολισμό των όρων ακρίτης, άκρη, όριο,  ετερότητα, ταυτότητα, διαφορετικότητα τόσο σε παλιότερες εποχές όσο και σήμερα, παρουσιάστηκε σε σειρά εκθέσεων με θέμα «Ακρίτες της Ευρώπης» στην Βενετία, τη Σόφια, την Αθήνα (Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο), τα Ιωάννινα (Αίθουσα ΕΗΜ), την Κάρπαθο (Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου), τη Θεσσαλονίκη (Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού), τη Βαρκελώνη, τη Χιρόνα της Ισπανίας και το Παρίσι (Μουσείο Cluny).

     Η ελληνική έκθεση, η οποία γνώρισε μεγάλη επιτυχία,  παρουσιάστηκε εκτός των άλλων χώρων σε μεγάλα Μουσεία (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα και στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη), και στεγάσθηκε σε μόνιμο μουσειακό χώρο στον ακριτικό Δήμο Πελεκάνου Χανίων. Τις εκθέσεις και επιστημονικές συναντήσεις συνόδευαν πολιτιστικές εκδηλώσεις, εμπνευσμένες από την ακριτική παράδοση, με μουσική, χορό και ποίηση.

     Το Κέντρο Λαογραφίας παρακολουθεί τη λειτουργία και στηρίζει τις εκδηλώσεις του Μουσείου των Ακριτών της Ευρώπης στην Παλαιόχωρα Χανίων Κρήτης τα εγκαίνια του οποίου έγιναν στις 9 Ιουλίου του 2006.

Αποτελέσματα 
      
     Ο Απολογισμός του Προγράμματος «ACRINET: Δίκτυο της Ευρωπαϊκής Ακριτικής Παράδοσης (2002-2004)», στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Χρηματοδοτικού Προγράμματος «Πολιτισμός 2000» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μέσω της Γενικής Διεύθυνσης «Εκπαίδευση και Πολιτισμός» και τα επιστημονικά επιτεύγματά του παρουσιάστηκαν σε συνέντευξη τύπου από τη Πρύτανη κ. Ελένη Αρβελέρ, Πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Ευρώπης, και την κ. Αικατερίνη Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία είχε τον επιστημονικό συντονισμό του όλου προγράμματος, στις 22 Οκτωβρίου 2004 και ώρα 11:00, στον χώρο  του Μουσείου Μπενάκη.
 
     Ευρύτερος στόχος του προγράμματος ACRINET ήταν να δείξει στο ευρωπαϊκό κοινό τις αξίες της ειρηνικής συνύπαρξης σε ένα πολυπο-λιτισμικό περιβάλλον και την επικαιρότητα των αναφορών της ακριτικής γραπτής και προφορικής παράδοσης στην σημερινή κοινωνία. Ο στόχος αυτός εκπληρώθηκε με μία σειρά ενεργειών, όπως:

     Η έρευνα και μελέτη της ακριτικής παράδοσης (όπως αυτή αποτυ-πώνεται στα  έπη, άσματα, ποιήματα, ιστορικά κείμενα, λαϊκά δρώμενα, ακόμα και στην καθημερινότητα, κλπ.) με διεπιστημονική προσέγγιση. Τα επιμέρους αποτελέσματα της έρευνας ανακοινώθηκαν και συζητήθηκαν  σε 11 επιστημονικές συναντήσεις, με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων από όλη την Ευρώπη (Αθήνα, Παρίσι,  Βαρκελώνη,  Βενετία,  Σόφια,  Ιωάννινα,  Κάρπαθος,  Θεσσαλονίκη,  Χιρόνα). Τα πρακτικά των παραπάνω συναντήσεων εκδόθηκαν σε έξι τεύχη, ένα από τα οποία περιέχει τις περιλήψεις όλων των κειμένων και τα συμπεράσματα της διακρατικής έρευνας από την κα. Αρβελέρ.

     Το Κέντρο Λαογραφίας ολοκλήρωσε το Πρόγραμμα «AKRINET” στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος “Culture  2000” με την έκδοση των Πρακτικών των συνεδρίων, που παρουσιάσθηκαν στις 30 Νοεμβρίου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο από την Ελένη Αρβελέρ, τους καθηγητές Ν. Ζία και Ευάγγελο Χρυσό. Προλόγησαν η Διευθύντρια κ. Καμηλάκη και ο Διευθυντής του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου κ. Κωνστάντιος. Παράλληλα ολοκληρώθηκε η οργάνωση του Μουσείου «Οι Ακρίτες της Ευρώπης» σε κτήριο του Δήμου Πελεκάνου στην ακριτική Παλαιόχωρα Χανίων. Τα εγκαίνια του Μουσείου έγιναν στις 9 Ιουλίου του 2006.