Text Resize

-A A +A

Το Κοντομίχειο Λαογραφικό Μουσείο στον Κάβαλο Λευκάδας δημιουργήθηκε από τον καποδιστριακό Δήμο Σφακιωτών και άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό το καλοκαίρι του 2004 επί δημαρχίας Γεωργίου Αθ. Κούρτη. Ονομάστηκε προς τιμήν του αειμνήστου λευκαδίτη λαογράφου Πανταζή Κοντομίχη ο οποίος γεννήθηκε στον Κάβαλο. Στεγάζεται στο ανακαινισμένο κτήριο του παλαιού Δημοτικού Σχολείου του χωριού. Το κτήριο ευρίσκεται στην άκρη του οικισμού σε προνομιακή υψηλή θέση με ωραία θέα στην γύρω περιοχή. Ο περιβάλλον χώρος του Μουσείου περιβάλλεται από μεγάλα παλαιά πεύκα ενώ στο αύλειο χώρο του δημοτικού σχολείου, φιλοξενείται παιδική χαρά και γήπεδο μπάσκετ, αλλά και ορισμένα εντυπωσιακά υλικά τεκμήρια (λίθινος τροχός ελαιοτριβείου, κ.ά.) του παραδοσιακού πολιτισμού της Λευκάδας. Είναι σχετικά εύκολα προσβάσιμο στους επισκέπτες που φτάνουν με αυτοκίνητο στον Κάβαλο οι οποίοι αφού διασχίσουν τον οικισμό για να φτάσουν στο κτήριο του παλαιού Δημοτικού Σχολείου.

Το ιστορικό της δημιουργίας του Μουσείου παρουσιάστηκε σε ειδικές παρουσιάσεις κατά την πρώτη δεκαετία της λειτουργίας του, και στον χώρο του Μουσείου, από τις αρχές του τόπου και τον Ανδρέα Λάζαρη η συλλογή παραδοσιακών εργαλείων του οποίου αποτελεί τον κορμό της μουσειακής έκθεσης. Οι παρουσιάσεις σημείωσαν μεγάλη επιτυχία και έτυχαν ευμενέστατης αποδοχής από την τοπική κοινωνία.

Το Μουσείο είναι ανοιχτό στο κοινό κατά τους θερινούς μήνες. Την πρόσβαση σε αυτό εξασφάλισαν κατά τα πρώτα έτη της λειτουργίας του υπάλληλοι του καποδιστριακού Δήμου Σφακιωτών και πλέον του Δήμου Λευκάδας. Για την συντήρηση και καθαρισμό του χώρου μεριμνά ο Δήμος Λευκάδας.

Η μουσειακή έκθεση

Η έκθεση των αντικειμένων φιλοξενείται στην ισόγεια, κύρια, ενιαία και ευρύχωρη αίθουσα του παλαιού Σχολείου καθώς σε ένα μικρότερο χώρο στο ίδιο πάντα επίπεδο του κτηρίου. Ο κύριος όγκος των αντικειμένων του Μουσείου προέρχονται από την Συλλογή του Ανδρέα Λάζαρη. Ο συλλέκτης έχοντας ένα ειδικό ενδιαφέρον για τα παραδοσιακά εργαλεία και επαγγέλματα μάζεψε επί μακρά σειρά ετών περί τα 2.500 σχετικά αντικείμενα. Μια δεύτερη, πολύ μικρότερη σε όγκο συλλογή, είναι αυτή του αειμνήστου Χρήστου Κατωπόδη που αφορά κυρίως παραδοσιακά υφαντά και φορεσιές της περιοχής και φιλοξενείται σε ειδικό ξεχωριστό χώρο. Στις δύο αυτές συλλογές προστέθηκαν εξαρχής και εξακολουθούν να προστίθενται αντικείμενα που προσφέρουν αυθόρμητα πολλοί Σφακισάνοι. Το κτήριο διαθέτει και υπόγειους χώρους με αποθηκευτικές χρήσεις που δεν σχετίζονται με το Μουσείο.

Όσον αφορά τον τρόπο παρουσίασης των αντικείμενων σε θεματικές ενότητες, είχαν καθοριστικό ρόλο οι ίδιοι οι συλλογείς. Ο Ανδρέας Λάζαρης πραγματοποίησε την τοποθέτηση των αντικειμένων της συλλογής του στις προθήκες σύμφωνα με την λειτουργία τους και την χρήση τους στο πλαίσιο κάθε συγκεκριμένης παραγωγικής και επαγγελματικής δραστηριότητας. Κύρια μέριμνά του ήταν να επιτευχθεί κατά το δυνατόν πληρότητα όσον αφορά την παρουσίαση των εργαλείων δεδομένου ότι έχει προσωπική γνώση των αντικειμένων και των τεχνικών διαδικασιών στις οποίες χρησιμοποιούνται αυτά.

Μουσειολογικές ενότητες

Διακρίνουμε τρείς επιμέρους ενότητες όσον αφορά την μουσειακή έκθεση του υλικού. Η πρώτη και μεγαλύτερη σε όγκο από πλευράς αντικειμένων αφορά τα παραδοσιακά επαγγέλματα. Καταλαμβάνει τον κεντρικό χώρο της αίθουσας όπου σε ειδικές προθήκες παρουσιάζονται σειρές εργαλείων που αναφέρονται σε συγκεκριμένα παραδοσιακά επαγγέλματα και ασχολίες ως εξής:

βαγενάς (βαρελάς),

γεωργός,

κουλουράς,

κοσκινάς,

λιθοξόος (ή πετροκόπος),

καλαντζής (γανωματής)

κουρέας,

λούστρος,

ξυλουργός,

ξυλοκόπος,

οικοδόμος,

πεταλωτής,

σητάς,

τσαγκάρης,

τσιγκριάς (τσικρί = λανάρι για κατεργασία μαλλιού προβάτου),

 

Επίσης παρουσιάζονται υλικά τεκμήρια που αναφέρονται,

στην ελαιουργία,

στην αμπελουργία

στα εκκλησιαστικά σκεύη

στην στρατιωτική ζωή,

στον καλλωπισμό,

και ορισμένα έγραφα που αφορούν κυρίως τον καθημερινό βίο των κατοίκων.

Μία δεύτερη ενότητα που παρουσιάζεται σε ειδικό υπερυψωμένο πατάρι στην δεξιά όπως εισερχόμαστε πτέρυγα της έκθεσης φιλοξενεί τα σχετικά με την παραδοσιακή λευκαδίτικη οικία και περιλαμβάνει σκεύη, εργαλεία, υφαντά καθώς και φούρνο.

Μια τρίτη ενότητα που αφορά κυρίως τη συλλογή Χρήστου Κατωπόδη περιέχει φορεσιές και υφαντά της περιοχής Σφακιωτών.

Η καλύτερη οργάνωση της λειτουργίας του Μουσείου με την εξασφάλιση κατάλληλου προσωπικού, είτε μονίμου, είτε απασχολούμενου μέσω διαφόρων προγραμμάτων του Δήμου, είτε εθελοντών, θα επιτρέψει να είναι επισκέψιμη η έκθεση για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Επίσης στόχος της Δημοτικής αρχής είναι η περαιτέρω ανάπτυξη του Μουσείου μέσω εκπαιδευτικών και επιστημονικών δράσεων που απευθύνονται στους Λευκαδίτες αλλά και στους πολυάριθμους επισκέπτες του νησιού.

Καταλογογράφηση και τεκμηρίωση των συλλογών από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Το καλοκαίρι του 2009 με την ευκαιρία σχετικής εκδήλωσης που πραγματοποιήθηκε στο χώρο του Μουσείου εξέτασε την συλλογή του η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη τότε διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας. Στην συνάντηση εκείνη διαπιστώθηκε, από τους δημοτικούς άρχοντες, τον συλλογέα, εντόπιους λόγιους και φίλους της Λαογραφίας και του παραδοσιακού πολιτισμού, η ανάγκη για την καταγραφή και τεκμηρίωση των συλλογών που φυλάσσονται στο Μουσείο και η περαιτέρω ανάπτυξη της εμβέλειάς του μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ημερίδων, κ.λπ. Το 2010 πραγματοποιήθηκε επίσκεψη ερευνητών του Κέντρου στον χώρο του Μουσείου.

Οι εργασίες καταγραφής του Κέντρου Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) της Ακαδημίας Αθηνών στο μουσειακό υλικό, ξεκίνησαν από τον ερευνητή Ευάγγελο Καραμανέ (διευθύνοντα του ΚΕΕΛ από το 2014) στο πλαίσιο εντεταλμένης λαογραφικής αποστολής της Ακαδημίας Αθηνών το έτος 2011 και ολοκληρώθηκαν το 2017 με συμμετοχή προσωπικού και συνεργατών του ΚΕΕΛ και την συνεχή παρουσία, συνδρομή και συνεργασία του συλλογέα και δημιουργού του Μουσείου Ανδρέα Λάζαρη. Συγκεκριμένα πραγματοποιήθηκαν οι εξής τέσσερεις εντεταλμένες αποστολές της Ακαδημίας Αθηνών στην Λευκάδα: 15-30 Αυγ. 2011, 10-16 Δεκ. 2012 (επιπλέον διερευνητικές επισκέψεις και σχετική παραμονή στον Λευκάδα κατά τον Αύγουστο 2012 στο πλαίσιο της δημιουργίας της Έκθεσης Ενθυμημάτων του Διεθνούς Φεστιβάλ Φολκλόρ), 24-31 Οκτ. 2015, 4-8 Σεπτ. 2017. Το καλοκαίρι του 2012 ο κ. Λάζαρης ξενάγησε πολυάριθμη ομάδα ερευνητών και συνεργατών του Κέντρου Λαογραφίας στο Μουσείο. Κατά την διάρκεια των αποστολών πραγματοποιήθηκε καταγραφή και τεκμηρίωση της, έως τότε, μη καταλογογραφημένης συλλογής του Μουσείου. Καταγράφηκαν με βάση το σχετικό ηλεκτρονικό δελτίο του Κέντρου Λαογραφίας. Πρόκειται για περ. 2.000 αντικείμενα (κυρίως εργαλεία) που αφορούν κυρίως τους παρακάτω τομείς: γεωργική καλλιέργεια, ελαιοκομία, κατασκευή λαναριών, κόσκινων και σητών και τα επαγγέλματα του υποδηματοποιού και του λιθοξόου. Επίσης τα αντικείμενα φωτογραφήθηκαν. Κατά την διαδικασία της τεκμηρίωσης πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο τον Ανδρέα Λάζαρη ελαφράς μορφής συντήρηση ορισμένων μεταλλικών αντικειμένων για να καθυστερήσει η οξείδωσή τους. Τέλος πραγματοποιήθηκε, σε αρκετές περιπτώσεις, μερική ή και ολική αναδιαμόρφωση ορισμένων προθηκών με στόχο την βελτίωση της παρουσίασης των επιμέρους θεματικών ενοτήτων. Σημειώνεται ότι η συλλογή υπολογίζεται ότι διαθέτει περί τις 2.500 αντικείμενα.

Με στόχο την μελέτη της παραδοσιακής τεχνολογίας, των τεχνικών διαδικασιών και των επαγγελμάτων της Λευκάδας παράλληλα με την τεκμηρίωση των αντικειμένων του Μουσείου συγκεντρώθηκαν πληροφορίες για τις τεχνικές διαδικασίες που αφορούν στην κατασκευή και την χρήση των εργαλείων πραγματοποιώντας συνεντεύξεις με χρήση βιντεοσκόπησης. Ο Ανδρ. Λάζαρης παραλλήλως με την τεκμηρίωση των αντικειμένων του Μουσείου προσέφερε την προσωπική του μαρτυρία για την μελέτη της παραδοσιακής τεχνολογίας, των τεχνικών διαδικασιών, των εργαλείων και των επαγγελμάτων της Λευκάδας. Έτσι καταγράφηκαν στοιχεία που αφορούν την καθημερινή ζωή στους ορεινούς οικισμούς της βόρειας Λευκάδας και ιδιαίτερα στα Λαζαράτα, στο Σπανοχώρι και τον Κάβαλο. Το υλικό που συγκεντρώθηκε αφορά κυρίως τις γεωργικές καλλιέργειες, την διατροφή, τους οικισμούς, και ιδιαίτερα τα παραδοσιακά επαγγέλματα και την παραδοσιακή τεχνολογία. Χαρακτηριστική ήταν επίσης η καταγραφή με φωτογράφηση και βιντεοσκόπηση της λειτουργίας του αλευρόμυλου του αειμνήστου Αριστοτέλη Λάζαρη, αδελφού του Ανδρέα Λάζαρη στο χωριό Λαζαράτα, που λειτούργησε για σχεδόν έναν αιώνα και στον οποίο αποτυπώνεται η τεχνολογική εξέλιξη της περιόδου αυτής.

Ηπαρουσίαση των αντικειμένων του Μουσείου σε θεματικές ενότητες ήταν επιλογή του συλλογέα. Όπως εξήγησε στις μακρές συνεντεύξεις και συζητήσεις στο χώρο του Μουσείου, αλλά και στην Αθήνα, ο Α. Λάζαρης πραγματοποίησε ιδιοχείρως την ανάρτηση των αντικειμένων της συλλογής του στις προθήκες σύμφωνα με τη λειτουργία τους και τη χρήση τους στο πλαίσιο κάθε συγκεκριμένης παραγωγικής και επαγγελματικής δραστηριότητας. Κύρια μέριμνά του ήταν να επιτευχθεί κατά το δυνατόν πληρέστερα η παρουσίαση των εργαλείων δεδομένου ότι ο ίδιος έχει προσωπική γνώση των αντικειμένων και των τεχνικών διαδικασιών στις οποίες χρησιμοποιούνται.

Μπορούμε να διακρίνουμε τρείς επιμέρους ενότητες όσον αφορά την έκθεση του μουσειακoύ υλικού. Η πρώτη και μεγαλύτερη σε όγκο από πλευράς αντικειμένων αφορά τα παραδοσιακά επαγγέλματα. Καταλαμβάνει τον κεντρικό χώρο της αίθουσας, όπου σε ειδικές προθήκες παρουσιάζονται σειρές εργαλείων, που αναφέρονται σε συγκεκριμένα παραδοσιακά επαγγέλματα και ασχολίες: στους κοσκινάδες, στους σητάδες, στους τσιγκριάδες (ενικ. τσιγκριάς, τσικρί = λανάρι για κατεργασία μαλλιού προβάτου), στους τσαγκάρηδες, στον γεωργό, στον λούστρο, στον κουλουρά, στον λιθοξόο (ή πετροκόπο), στον ατομικό καλλωπισμό, στον ξυλουργό, στον ξυλοκόπο, στον βαγενά, στον οικοδόμο, στον πεταλωτή, στα όπλα, στα εκκλησιαστικά σκεύη, στον κουρέα, στον καλαντζή (γανωματή), στην ελαιουργία, στην αμπελουργία, ενώ παράλληλα εκτίθενται και ορισμένα έγραφα που αφορούν κυρίως τον καθημερινό βίο των κατοίκων.

Η δεύτερη ενότητα, που παρουσιάζεται σε ειδικό υπερυψωμένο πατάρι στην δεξιά κατά την είσοδο πτέρυγα της έκθεσης, φιλοξενεί τα σχετικά με την παραδοσιακή λευκαδίτικη οικία και περιλαμβάνει σκεύη, εργαλεία, υφαντά καθώς και κτιστό φούρνο.

Η τελευταία ενότητα των εκθεμάτων αφορά τις φορεσιές και τα υφαντά της περιοχής και είναι προσφορά του αειμνήστου Χρήστου Κατωπόδη.

To Μουσείο, όπως προαναφέρθηκε, λειτουργεί κατά τα τελευταία έτη με ευθύνη και δαπάνη του καλλικρατικού Δήμου Λευκάδας που περιλαμβάνει διοικητικά όλο το νησί. Βεβαίως, η συντήρηση και λειτουργία του απασχολεί κυρίως τους αυτοδιοικητικούς άρχοντες της Δημοτικής Ενότητας Σφακιωτών. Είναι ανοικτό στο κοινό από τον Ιούλιο έως τον Σεπτέμβριο με ωράριο από τις 8.00 έως τις 20.00. Τα μέλη του προσωπικού προσλαμβάνονται με συμβάσεις εποχικής απασχόλησης. Έχουν πραγματοποιήσει σχετικές πανεπιστημιακές σπουδές και έχουν ενημερωθεί για την συλλογή του Μουσείου πράγμα που τους επιτρέπει να ξεναγούν τους επισκέπτες οι οποίοι φαίνεται, από το βιβλίο καταγραφής εντυπώσεων, τις μαρτυρίες του προσωπικού αλλά και την δική μου επιτόπια παρουσία, πως είναι ξένοι, διαφόρων εθνικοτήτων, αλλά και Έλληνες. Κατά την χειμερινή περίοδο το Μουσείο ανοίγει κατόπιν συνεννοήσεως με τον Δήμο και υποδέχεται αποκλειστικά μαθητές από τα σχολεία της Λευκάδας αλλά και άλλων γειτονικών ηπειρωτικών περιοχών και νησιών, ιδιαιτέρως στο πλαίσιο της δραστηριοποίησης του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Σφακιωτών με έδρα τα Λαζαράτα.

Παρότι η προβολή του Μουσείου Καβάλου ήταν για πολλά χρόνια στοιχειώδης και δεν είχε δικτυωθεί ενεργά με άλλα μουσεία του νησιού, οργανωτές ξεναγήσεων στην ορεινή Λευκάδα το έχουν συμπεριλάβει στις διαδρομές και τους επισκέψιμους χώρους που προτείνουν στους τουρίστες. Εξ όσων μας δήλωσαν οι ίδιοι, στην επιλογή τους αυτή συμβάλει το φυσικό κάλλος της ορεινής αυτής περιοχής του νησιού, ο πλούτος των εκθεμάτων της συλλογής του Μουσείου και η ποιότητα της ξενάγησης εκ μέρους του προσωπικού. Πρόκειται για μία μορφή ποιοτικού και εναλλακτικού τουρισμού που δίδει έμφαση στις ξεναγήσεις σε τόπους ιδιαίτερου πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Αφορά ολιγομελείς ομάδες επισκεπτών που μετακινούνται με κατάλληλα οχήματα και με ειδικευμένο οδηγό. Το υπάρχον παλαιό καφενείο του χωριού, το οποίο ευρίσκεται στον κεντρικό δρόμο του οικισμού που οδηγεί στο Μουσείο, συγκεντρώνει ανθρώπους απ’ όλα τα γύρω χωριά κατά τους χειμερινούς μήνες και ξένους επισκέπτες κατά την θερινή περίοδο. Τα παραπάνω και η ευρύτερη δικτύωση του Μουσείου στο πλαίσιο του Δικτύου Μουσείων Ιονίων Νήσων επιτρέπουν να αισιοδοξούμε για το μέλλον του. Στην τοπική κοινωνία αρκετοί κάνουν σκέψεις για μελλοντική μεταστέγασή του σε υπάρχον, μεγαλύτερο και καλύτερα προσβάσιμο δημοτικό κτήριο, πράγμα που θα επέτρεπε την έκθεση του υλικού κατά καλύτερο τρόπο σύμφωνα με τις σύγχρονες μουσειολογικές αρχές αλλά και την κάλυψη της ανάγκης αποθήκευσης-φύλαξης των διαρκώς αυξανόμενων αντικειμένων της συλλογής του.

Ευχαριστίες

Ευχαριστούμε τον Ανδρέα Λάζαρη με την συνεχή παρουσία και συνδρομή του οποίου πραγματοποιήθηκαν οι εργασίες καταγραφής και ο οποίος αποτελεί τον κύριο πληροφορητή για την τεκμηρίωση των αντικειμένων. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται επίσης στην οικογένειά του, κυρίως στη σύζυγό του, στο γιό του και στην οικογένειά του για την φιλοξενία που μου προσέφεραν. Τέλος ευχαριστούμε  δημάρχους Λευκάδας κατά τα χρόνια της έρευνας Κώστα Αραβανή και Κωνσταντίνο Δρακονταειδή, τον πρόεδρο της τοπικής ενότητας, τον πρόεδρο του Καβάλου και τους κατοίκους της περιοχής για την συνδρομή τους.

Δημοσιεύματα

Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 35-36 (2014-2019) Αθήνα 2021, σελ. 390, 942, 945, 946, 955, 956.

19η Ετήσια Συνάντηση Μουσείων Νεώτερου Πολιτισμού: «Εκπαίδευση και Νεοελληνική Πολιτιστική Κληρονομιά», Διεύθυνση Νεώτερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, 2017.

https://ayla.culture.gr/wp-content/uploads/2019/01/e-book_2017.pdf

 

Ευάγγελος Θ. Καραμανές, Διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών [ενημέρωση, 29.5.2022]

 

http://www.lefkasculturalcenter.gr/el/laografiko-mousio-kavalou/